Studenten leren kennis en vaardigheden, maar ontwikkelen ze tijdens hun studie ook een ethisch kompas? Dat onderzocht Lieke van Stekelenburg aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij keek naar wat een ethisch kompas inhoudt, hoe studenten hun ethisch kompas zien en gebruiken en hoe docenten denken daaraan bij te dragen.
“Het opleiden van studenten tot professionals is een uitdagende taak. Jaren geleden vroeg ik mezelf dan ook af: Als ik over een paar jaar terugkijk op mijn werk in het onderwijs aan Fontys Hogeschool, heb ik dan het juiste gedaan?” vertelt Van Stekelenburg. Zij is docent en onderzoeker Toegepaste Psychologie bij de Fontys Hogeschool en promoveert aan de VU. “Ik heb studenten dan opgeleid voor een beroep en hen voorzien van kennis en vaardigheden, maar heb ik hen ook voldoende voorbereid op het leven zelf en op het doen van ‘goed werk’, zinvol werk dat bijdraagt aan de samenleving?”
Interviews met studenten
Daarom besloot Van Stekelenburg te onderzoeken wat het betekent en impliceert om hbo-studenten uit te rusten met een ethisch kompas. Dat deed ze allereerst door middel van een literatuurstudie naar wat een ethisch kompas eigenlijk is. Daarna hield ze interviews met Pabo-, Economie- en ICT-studenten van de hogescholen in Amsterdam, Rotterdam, Eindhoven en Arnhem/Nijmegen om te onderzoeken hoe studenten vorming van hun ethisch kompas zien en hoe ze hun ethisch kompas gebruiken tijdens stages. Tot slot heeft Van Stekelenburg focusgroepen gehouden met docenten om te kijken hoe zij denken dat ze bijdragen aan de vorming van een ethisch kompas bij studenten.
“De Vereniging Hogescholen in Nederland heeft in 2015 in een strategische agenda aangegeven dat zij studenten niet alleen kennis en vaardigheden willen meegeven, maar ook een moreel of ethisch kompas,” legt Van Stekelenburg uit. “Internationaal wordt deze discussie al langer gevoerd; professionals, managers en bestuurders in alle beroepsgroepen behoren een goed ontwikkeld ethisch kompas te hebben en dit in te zetten in werk.”
Duidelijk concept
Daarvoor heeft Van Stekelenburg allereerst de metafoor van het ethische kompas omgevormd tot een duidelijk concept. Gebaseerd op de academische literatuur over wat er van morele professionals wordt verwacht heeft zij het ethisch kompas van professionals gedefinieerd als de intrinsieke motivatie om te handelen, volgens morele standaarden en met name de morele standaarden van het beroep, als zij geconfronteerd worden met ethische dilemma’s.
“Ook hebben we ontdekt dat de reacties van studenten op ethische dilemma’s tijdens stages meestal gebaseerd zijn op persoonlijke overtuigingen”, aldus Van Stekelenburg. Studenten herkennen tijdens hun stage ethische dilemma’s, maar volgen niet altijd de morele richtlijnen van hun beroep. “Bijvoorbeeld studenten zetten hun moreel oordeel niet om in morele actie als zij denken geen eigenaar te zijn van het ethisch dilemma of geen invloed te kunnen uitoefenen. Ook spelen (het borgen van) persoonlijke belangen een rol en overtuigingen over hoe macht verdeeld is in de context waarin zij worden geconfronteerd met een ethisch dilemma. Dit betekent dat ze hun ethisch kompas niet op de manier gebruiken zoals hogescholen beogen”, legt Van Stekelenburg uit.
Aanpak van docenten
Wat betreft de aanpak van docenten concludeert Van Stekelenburg dat de meeste docenten een breed scala aan pedagogisch-didactische methoden gebruiken om de ontwikkeling van het ethische kompas van studenten te bevorderen. “Maar deze strategieën zijn vaak ongestructureerd en niet reflectief en hangen af van het vermogen en de kennis van de individuele docent. Een geïntegreerde aanpak ontbreekt dus.”
Op beleidsniveau kunnen de criteria voor het ethisch kompas richting geven aan de landelijke discussie over de ethische ontwikkeling van studenten. De vage metafoor is omgezet in een helder concept. Op het niveau van onderwijsinstellingen kan dit onderzoek de discussie verdiepen over het belang van een morele leergemeenschap. Van Stekelenburg benadrukt dat “studenten al een persoonlijk ethisch kompas hebben”, maar ze moeten nog leren om “professionele morele normen toe te passen”. De criteria bieden een kader dat studenten helpt om hun eigen morele groei beter te begrijpen en om een professioneel ethisch kompas te ontwikkelen.
